dr Krzysztof Rochowicz

Kilka uwag o nauczaniu z pasją i motywacją

Przy okazji omawiania problematyki nauczania przedmiotów przyrodniczych warto postawić sobie pytanie: dlaczego panuje dość powszechna opinia, że są to przedmioty trudne i dlaczego nie cieszą się uznaniem i popularnością? Myślę, że odpowiedź jest stosunkowo prosta: bardzo rzadko mamy do czynienia z ciekawym (można by powiedzieć wręcz: pasjonującym) przekazem treści i odniesieniem niezwykle złożonej już ludzkiej wiedzy do otaczającej nas (równie złożonej) rzeczywistości.

Biorąc pod uwagę, że współczesne nauki przyrodnicze notują sporo sukcesów w ułatwianiu i uprzyjemnianiu nam życia (nie mówiąc o jego wydłużaniu), trudno pogodzić się z faktem, że tak mało rzetelnej wiedzy i metodologii tych nauk przemawia do powszechnej świadomości. Zacznijmy więc może od krótkiego cytatu z końcowego rozdziału ostatniej książki Stephena Hawkinga Krótkie odpowiedzi na wielkie pytania[1] (w tym przypadku chodzi o pytanie: Czy możemy kształtować naszą przyszłość?): „Naszym zadaniem jest zapewnienie, by to pokolenie dzieci miało nie tylko sposobność, ale i chęć gruntownego poznawania nauk przyrodniczych od najmłodszych lat, by w dalszym życiu zdołały one w pełni zrealizować swój potencjał i stworzyć lepszy świat dla całej ludzkości”.

Spróbuję więc na przykładzie działań podjętych w ciągu mijającego roku zaprezentować wybrane nowe propozycje wzbogacenia procesu nauczania i uczenia się. W dalszej części pozwolę sobie też przedstawić swoje stanowisko w kwestii poszukiwania ogólniejszej motywacji (czy też podbudowy ideologicznej) dla działań edukacyjnych.

Edukacja w dobie pandemii

Ostatni rok postawił przed nami nowe wyzwania. Od połowy marca 2020 roku życie chyba każdego z nas zmieniło się w mniejszym lub większym stopniu. Dotychczas wypracowane metody, formy i scenariusze zajęć należało dostosować do wymogów nauczania zdalnego. To, co dla większości z nas znane było tylko w niewielkim stopniu pod hasłem „e-learning” z dnia na dzień okazało się rzeczywistością, w której należało sobie radzić[2]. W ramach tworzenia nowych możliwości wspomagania procesu nauczania bardzo szybko zorganizowana została przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego Kujawsko-Pomorska Szkoła Internetowa (wcześniej e-Szkoła)[3]. Miałem przyjemność opracowania i nagrania dla niej około 20 lekcji fizyki dla szkoły podstawowej, obejmujących praktycznie cały materiał nauczania aktualnie obowiązującej podstawy programowej. Od początku założyłem, że tego typu lekcje powinny różnić się od klasycznych szkolnych zajęć.

Dużo miejsca poświęcałem w każdym odcinku doświadczeniom – oczywiście ich prezentacja nie zastąpi praktycznych eksperymentów przeprowadzanych samodzielnie przez uczniów, ale mam wrażenie, że tego typu praktyki nie są codziennością w naszych szkołach. Śmiem twierdzić, że w mało której placówce uczniowie mają okazję w cyklu nauczania obejrzeć aż tyle eksperymentów i poznać w ten sposób praktyczne podstawy treści nauczania. Mam więc nadzieję, że utrwalone w tej formie zagadnienia i tematy będą mogły, przynajmniej we fragmentach, posłużyć zarówno nauczycielom, jak i uczniom we wzbogaceniu procesu nauczania i uczenia się. Oprócz klasycznych tematów w rodzaju „Optyka”, „Prąd elektryczny” czy „Praca według fizyka. Maszyny proste” znajdziemy w archiwum nagrań KPSI[4] również nieco bardziej egzotyczne, ale z pewnością mogące zainteresować uczniów zagadnienia (np. „Czarne dziury”, „Skale Wszechświata”, „Czy św. Mikołaj podróżuje z prędkością światła?”). Wakacyjne odcinki specjalne umożliwiły też zaprezentowanie doświadczeń i eksperymentów z wykorzystaniem pracowni PASCO oraz problematykę energii przyszłości (głównie paliwo wodorowe). Pokusiłem się też o zmierzenie z tematem „Lekcja fizyki z Marią Skłodowską-Curie”, jak zwykle bogato ilustrowaną doświadczeniami. Stałym elementem każdej właściwie lekcji było m.in. odwołanie do filmów, animacji i interaktywnych symulacji, wzbogacających proces nauczania/uczenia się. Bardzo zachęcam do samodzielnego poznawania kanałów YouTube TED-ED i Kurzgesagt – In a Nutshell (wystarczy wpisać te nazwy w wyszukiwarkę internetową, a w ustawieniach do większości filmików znajdziemy polskie napisy) – zawierają one mnóstwo ciekawych tematów, nie tylko z dziedziny matematyczno-przyrodniczej. Z kolei symulacje interaktywne w bardzo dobrym wydaniu to m.in. zagadnienia opracowane przez Uniwersytet Kolorado PhET (phet.colorado.edu – Interactive Simulations for Science and Math – w znakomitej większości z dostępnymi polskimi wersjami językowymi). Do lekcji fizyki polecam dodatkowo zestaw spolszczony swego czasu przez wydawnictwo Zamkor – Aplikacje Fizyka – Walter Fendt (https://www.walter-fendt.de/html5/phpl/ ).

Wymieniając wartościowe materiały, zwrócę jeszcze uwagę na platformę edukacyjną Ministerstwa Edukacji i Nauki epodreczniki.pl. W zestawie materiałów do kształcenia ogólnego znajdziemy m.in. po kilkaset różnych opracowań tematów wszystkich przedmiotów (nie tylko przyrodniczych) dla szkoły podstawowej i coraz więcej (bo to aktualnie trwający proces) dla szkoły ponadpodstawowej. Z założenia, w każdym opracowaniu znajdziemy w miarę ciekawe wprowadzenie, multimedium bazowe wraz z poleceniami aktywizującymi dla użytkownika oraz szereg interaktywnych ćwiczeń sprawdzających (plus scenariusz lekcji dla nauczyciela).

Perspektywa kosmiczna

Bardzo lubię czytać wspomnienia i autobiografie astronautów. Ich książki to zwykle opowieści o sile pracy zespołowej, dzięki której niemożliwe staje się możliwe. Jeśli dodamy do tego bogatą, z reguły zaangażowaną, zdeterminowaną w dążeniu do celu, wielostronnie rozwiniętą osobowość – przyjemność lektury gwarantowana. Ale jest jeszcze jeden powód, by zagłębiać się w tego typu literaturę – to prawdziwe świadectwo oszałamiającego widoku naszej planety na tle czerni kosmosu, który miało okazję podziwiać do tej pory kilkuset ziemian. Widoku, który odmienia świadomość i zmienia sposób postrzegania życia i otaczającego nas świata. Jak napisał w listopadzie ubiegłego roku na Twitterze Victor Glover, jeden z członków misji Crew-1 (Space X Dragon): „skala szczegółów i bodźców sensorycznych sprawiła, że perspektywa zapiera dech w piersiach!”

Ale, co istotniejsze, „kiedy jest się nad atmosferą, dostrzega się, jak niewielkie znaczenie ma Ziemia we Wszechświecie. Wtedy człowiek orientuje się, że podziały na rasę, płeć, religię, pochodzenie są sztuczne i niepotrzebne. Jako gatunek tworzymy jedność, wszyscy jesteśmy ludźmi, co bardzo mocno tam do nas dociera. Astronauta ma poczucie, że wszystko, na co patrzy, jest jednością: my, ludzie w kapsule, Ziemia, planety, gwiazdy – wszystko. Na górze podziały naprawdę przestają mieć znaczenie. Bardzo chciałabym, żeby wpuszczono więcej astronautyki do szkół. Astronauci mogą podzielić się perspektywą, której nie mają politycy. My wiemy, że łączy nas planeta, której problemy są w kontekście kondycji choćby Układu Słonecznego nieważne. Uświadamiasz sobie to, kiedy patrzysz na kulę ziemską z góry. Dopiero wtedy można dostrzec, jak bardzo oglądanie świata, kiedy stąpa się po ziemi, zawęża spojrzenie. Ziemia jest wielkim statkiem kosmicznym, którym dowodzimy i kierujemy razem. Nie ma granic, nie ma rządów, nie ma podziałów – jesteśmy jedną kulką, która dryfuje w bliżej niezdefiniowanej przestrzeni. Kłócenie się ze sobą na tej kulce jest kompletnie bez sensu, bo nad nią unosi się nieskończona liczba innych, większych i mniejszych. Astronauci naprawdę mogą wspomóc ludzkość ważnymi lekcjami. W Międzynarodowej Stacji Kosmicznej, gdzie różnicują się oni ze względu na kolor skóry, etniczność, pochodzenie, wszyscy tworzą jedną drużynę: ludzi. Nie ma znaczenia, z jakiej klasy społecznej się wywodzimy ani gdzie się urodziliśmy. Jesteśmy sobie zupełnie równi, bo w kosmosie jest się poza państwem. Nie obowiązują układy ani umowy z Ziemi. Kosmos jest niepodzielony, nikt nie rości sobie prawa do niego. Kiedy patrzysz na Ziemię z takiej perspektywy, orientujesz się, że ta drobinka, jaką jest twoja ojczyzna, to ziarno piasku w oceanie Wszechświata. Człowiek w kosmosie wstydzi się swojej megalomanii. Politykom – bardzo zależy, żebyśmy patrzyli na świat tylko z perspektywy tego, co możemy objąć wzrokiem; wmawiają nam, że to, co nas otacza, jest nasze, a przez to najważniejsze. W kosmosie człowiek uświadamia sobie, że nasza jest cała planeta i musimy o nią dbać holistycznie” (Jennifer W. Lopez, dla NASA rekrutuje analityków danych, jest konsultantką programów National Geographic).

Chciałbym bardzo, by takie stanowisko i taki punkt widzenia przyświecał XXI-wiecznej edukacji. Czas zrozumieć, że jesteśmy odpowiedzialni za przekazanie naszej kruchej planety przyszłym pokoleniom w stanie umożliwiającym jej dalsze zamieszkiwanie. […]

Cały artykuł dostępny w: „UczMy” 2021, nr 2(39), s. 12–15: https://issuu.com/uczmy_czasopismo/docs/czasopismo_marzec-kwiecie__2021__1_